Programma:

1. "Ursonography": fragment uit Kurt Schwitters’ Ursonate (1932), door Jaap Blonk. Uitgevoerd op Ars Electronica, September 2005
2. J.S.Bach, 5^e sonate voor fluit en continuo, 3^e deel: Adagio – Andries en Ivo
3. Psalm 63, vertaling Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde; getoonzet in de kloosters
4. Van Morrison – Into the Mystic (1970, van LP Moondance)
5. Bob Marley – Natural Mystic (1977, van LP Exodus)
6. Carillion (2009) – Andries van Rossem
7. 4’33 uit 1972 van John Cage (1912 – 1992) uitgevoerd door London Symphony orchestra, Barbicon Hall, 2004
8. filmfragment uit The Red Violin, Francois Girard (1998)
Er binnen in, 2010, tekst: Ivo de Jong, muziek: Andries van Rossem.

 

{youtube}JgNL8-FdG-k{/youtube}

In den beginne was het woord – zo begint het nieuwe testament van de Christenen. Jaja - In den beginne was het woord, en daar is het bij gebleven, grapte iemand die het niet zo opheeft met de verbale cultuur van kerken.

Goddank wordt dat ook niet bedoeld met het “Woord”.

 

 In feite begint ieder heilig boek van de wereld met wat Hindu’s noemen: Ohm.

Trilling, klank, vibratie. Ook “Licht” uit Genesis is natuurlijk: trilling. Golven.

Hein Stufkens - Misverstand

Ik was te Cadzand aan het strand
getuige van een misverstand
toen ik twee golven hoorde spreken
precies voordat ze zouden breken.
De ene riep: 'Het is gedaan
we zullen hier te pletter slaan!'
De ander zei beslist:'Welnee,
je bent geen golf, je bent de zee.

 

Alles begint met trilling, met beweging, met bewogen worden (..). Dat wordt bedoeld met Het Woord; alle schepping, alle creatie, alle creativiteit, begint met beweging, met bewogen worden. “Zonder het woord is niets geworden wat geworden is”.

Andries en ik komen uit twee verschillende disciplines: ik ben theoloog, Andries is componist en musicus; een beroep dat we allemaal zouden willen hebben, we waren er alleen minder goed in (..). We hebben elkaar ontmoet in de zoektocht naar wat muziek is, hoe het werkt, waar het vandaan komt. En om ons plezier in die tocht te delen en een mijlpaal op onze ontdekkingstocht te vieren: daarom zijn wij hier met onze lezing over muziek en mystiek.

Ik heb van Wil en Albert Oosterhof een geschenk gekregen. Vorige maand waren ze in China, en dit hebben ze op de markt gekocht in Sjanghai.

Ik pakte het uit en dacht: Ah – een wierookhouder. Ik brand weliswaar nooit wierook, maar ach: lief dat jullie aan me gedacht hebben.

Alleen het is geen wierookhouder. Dit, goede mensen, is een Xun (spreek uit: Tsun), een van de oudste fluiten van de wereld (blazen).

 Ik kan er nog niet goed mee overweg – er is geduld voor nodig. Concentratie. Wil. Een geconcentreerde adem. Je kunt het niet snel leren. Het wordt gebruikt in de meditatie, in de kloosters, om de monniken te leren bewust te ademen. De Xun vereist geduld, en bewust-zijn om adem in de klei te blazen: zo, dat het instrument leven gaat.

Weet u: dat is van oudsher een fluit: op zich een stuk bamboe, dat bezield dient te worden door de levensadem van de mens.

De fluit is het instrument van de ondeugende God Krisjna, de levengever.

Twee korte verhalen uit verschillende religies.

Het eerste heet de Parabel van de fluit

Langs de waterkant stond een boom, een schitterende boom, met volle brede takken. Hij had een forse stem wanneer de wind blies en in de avond stond hij daar in gezegende stilte. De vogels genoten van zijn gastvrijheid, de mensen rustten in zijn schaduw.

Zo leefde de boom, vele tientallen jaren; hij zag de lente, de zomer, de herfst en de winter. Maar op zekere dag kwam daar een jongen met een mes. De mooiste tak werd afgesneden en de jongen nam hem mee naar huis. De boom dacht:

Een levende tak dood gemaakt, weggesneden, weggegooid en straks vergeten.

Drie dagen later kwam de jongen weer bij de boom.

Die stond daar, angstig, in afwachting van wat er nu weer zou gebeuren.

Welke tak is vandaag aan de beurt? De jongen ging zitten aan de voet van de boom en hij blies op de afgesneden tak, die hij zijn dwarsfluit noemde.

De boom hield zijn ruisen in en luisterde. Hij verstond de klanken van de jongen die op de fluit blies: "Horen jullie mij? Ik ben niet dood, ik leef! Ik leef!

Ik leef meer dan ooit tevoren!"

 

 {youtube}s76lsNntsIE{/youtube}

Wanneer je gaat opzoeken wat er op het internet gepubliceerd is over het thema muziek & mystiek, kom je in negen van de tien gevallen uit op het boekje van Inayat Khan. Hazrat Inayat Khan

Van alle kunstvormen is muziek het moeilijkst “verwoordbaar”.

Muziek is trilling.  “Waarom muziek werkt”: we weten het niet. Inayat Khan vertelt een mythe die ik treffend vindt, die me raakt.

 

De tweede tekst over muziek voorop de uitnodiging en komt van de Soefi’s Inayat Khan en Hafiz. Hafiz is de Perzische dichter uit de 14^e eeuw – soefi, mysticus. Zijn werk wordt in Iran nog altijd veel beter verkocht dan de Koran!  

 

 

Als de Ene zijn beeld beeldhouwt van de rode aarde

is het goed van gelijkenis, liefde op het eerste gezicht;

maar levenloos.

De ziel wenst niet te huizen in dit sterfelijk lichaam;

Zij is eeuwig, en vrij. Sterven en horen kan zij niet.

 

Dan bidt God, trilt God, zingt God.

Zo schept Hij muziek en wekt in de ziel het verlangen.

 

God spreekt: “Kom, beziel, en luister”.

Dan stemt de ziel in en buigt het beeld binnen.

 

En de ziel hoort in de sterfelijke mens

de harmonie van heimwee.

Zonder pijn geen muziek, zonder leed geen vreugde:

zonder twee geen verlangen naar de Ene.

 

Laat muziek dan ook maar muziek zijn; laat het ons blijven raken.

En laten we ons blijven verwonderen over het mysterie. Daarom tenslotte zijn wij hier (..).

Muziek heeft altijd geïnspireerd. Geïnspireerd, zeg ik; want het woord “muziek” komt uit het Grieks: musike techne, de kunst van de muzen (een andere etymologie is dat woord afkomstig is uit het Hebreeuws: wanneer Mozes van de berg afdaalt met de geboden, zegt God: Mousa Ke – Mozes, luister..). Waarom wordt muziek de goddelijke kunst genoemd, terwijl dat bij de andere kunsten niet het geval is? We kunnen God wel degelijk in alle kunsten en wetenschappen zien, maar alleen in muziek zien we hem los van elke vorm en gedachte. Alleen het geluid roept geen voorstelling op in onze Geest. Muziek is beter in staat de ziel van de mens te verheffen dan de uiterlijke vormen van een religie.

Het woord “mystiek” komt van het Griekse werkwoord “muein”, wat betekent: zwijgen. Zwijgen als de grondhouding voor luisteren. Mystiek is zwijgen, wachten, luisteren – ont-moeten van het grote andere. Maar zelfs ontmoeten is nog een te klein woord – het gaat om oplossen of eenworden, voorbij de dualiteit, voorbij de gespletenheid; man-en-vrouw, licht en donker, sterfelijkheid eeuwigheid, jij en ik, god en mens – naar een hogere eenheid, meer dan de som van de delen; de God buiten je voorbij.

Elke en iedere godsdienst heeft zijn mystiek; je mag zeggen dat  mystiek aan de basis staat van iedere religie; het is beslist geen randverschijnsel. Mystiek is een integraal onderdeel van godsdienst. Mystici zijn de vitamines van iedere godsdienst: en de rol van een vitamine is, zo weten we, het weer op gang helpen van een verkalkt systeem.

Er is van nature een spanning tussen mystici en hiërarchie. Dat is een spanning die overigens binnen de mysticus zelf ook voelbaar is, dus van die spanning kijkt een mysticus niet op, die hebben ze nodig om te groeien. De spanning zit er in, dat mystici over de grenzen heen kijken om zich te verbroederen. Thomas Merton met Suzuki, Zen in onze kloosters. Verleden jaar mocht ik naar Melbourne, waar vijfduizend religieuzen uit de hele aarde, van Aboriginals tot Zoroasters – A tot Z – tot een feestelijke ontmoeting kwamen met de Dalai Lama toe. En elke avond werd muziek gemaakt. In muziek is dat klaarblijkelijk veel eerder mogelijk dan via woorden… Aan God voorbij, tot iedere avond een “Goh” – ervaring. En ik zag Iraniërs spreken over Meister Eckhardt, Aboriginals musiceren met Rastafarians, Sikhs met Sufi’s. Harmonie ontstaat niet, wanneer iedereen dezelfde toon zingt…

Het was iets van de hemel op aarde.. Ontmoeten tot een hogere eenheid, of zoals iemand hier opmerkte: je ontwikkelen tot groter eenvoud. Mystiek! Het kan via zwijgen of via muziek maken; via ontvankelijk zijn.  

Zoals er vroeger radio’s waren met een oog – een ovaal, oog. Ik heb er een achterop het blad gezet. Wanneer het groen onder contact maakte met het groen beneden was de ontvangst, de ontmoeting het best – en ontstond er een eenheid met een vette lijn er binnen in..

Er staan vier ovalen voor op de uitnodiging; vier ogen, vier oren. Vier componisten en musici die allemaal op zoek waren naar de raakpunten: Johan Sebastiaan Bach, naast hem John Cage, daaronder Hazrat Inayat Khan en naast hem de Ierse zanger Van Morrison. Zij en anderen komen aan het woord, of laten hun stem horen. Ze staan voorop, omdat ze allemaal op hun eigen manier met het thema van vandaag bezig zijn geweest, en omdat alle vier tot in der eeuwen toe zullen inspireren. En ze staan symbool voor vele, vele anderen.

Van deze vier beginnen we met Bach – omdat met hem dit thema begonnen is, vijftien jaar geleden. Andries en ik kennen elkaar sinds we beiden werkten in de Parkstraat Gemeente in Arnhem, hij als organist, ik als voorganger.  Wat was ik blij met zo’n organist die ook componeren kan..!

We maakten muziek en spraken met elkaar, Andries wist weinig van rock en ritme, ik nog minder van de bronnen die Andries inspireerden. Maar beiden konden we niet om Bach heen en we hebben ook veel Bach gespeeld in die dagen.

Onze gesprekken gingen over – God en de wereld, over onszelf, en liepen uit in de Meijersavonden in café Meijers in Arnhem; op vier zondagavonden hebben we onze muziek gedraaid en besproken voor een aandachtig gehoor.  Thema was of muziek religieus kan zijn; ik dacht toch echt van wel, Andries wist zeker van niet. Onze eigen biografieën, onze eigen rol in de maatschappij speelden daarin zeker mee.

Nooit zal ik vergeten hoe Andries me overrompelde met een prachtig stuk van Bach dat ik meteen herkende uit het Weihnachtsoratorium. Alleen de tekst, hoorde ik,  was iets anders. Andries merkte na het luisteren fijntjes op, dat Bach deze muziek oorspronkelijk had gecomponeerd voor een of andere hoog adellijke bruiloft, en dat hij de muziek later van een andere tekst voorzag toen hij het Weihnachtsoratorium ontwierp. Naar zijn bescheiden mening (..) is het de tekst die muziek religieus maakt, en dat muziek zelf alleen maar naar zichzelf verwijst; ja, je er bestaat natuurlijk weliswaar zoiets als toegepaste muziek die op een tekst of idee geschreven is - met geluiden als kerkklokken of ander verbale trucs. Vaak is dat ook niet de beste muziek.

Andries is – en dat zullen we dadelijk ook vast wel horen, beïnvloed door Strawinsky.

Ik stond met de mond vol tanden en schaakmat. Dacht ik.

Want inmiddels ben ik teruggeveerd, en zelfs Andries is in positie opgeschoven. We hadden namelijk, zo zien we het nu, beide ongelijk. Ik met mijn veronderstelling dat bij voorbeeld Simeon ten Holt met zijn melancholie (verlangen) en mantrische herhaling religieuze muziek schrijft en daar zijn geen woorden voor nodig, ik, die door Bruce Springsteen, Van Morrison of Bob Marley tot een soort van religieuze ervaring kon geraken en dat wilde mee delen; en Andries – maar die kan beter zijn eigen woorden kiezen.

We ontmoetten elkaar bij Bach, dus.

Het lijkt ons treffend om deze middag muzikaal te openen met een stuk muziek van hem.

 

U hebt de “steady bass” gehoord in de rechterhand, en de fluit, het ritme van de ademhaling; het verlangen dat uitgespeeld wordt tot een ongelooflijke harmonie.

 

Ik zelf word, en daarmee sta ik in een drieduizend jaar oude traditie, gevoed door de psalmen. Psalmen zijn geschreven in Hebreeuwse poëzie: niet met klankrijm, maar met gedachtenrijm. Hetzelfde gevoel wordt twee maal herhaald en in de tussenruimte, tijdens het inademen, ontstaat het idee waar het om gaat en dat de woorden te boven gaat.

In de kloosters heeft men deze techniek (musike techne) bewaard. Zevenmaal daags worden de psalmen gezongen volgens de regel van Benedictus. Monniken staan tegenover elkaar, elk deel zingt een regel en geeft dan de volgende aan de groep tegenover – en dan kun je zelf nadenken over wat er aan je geschiedt.

Ik probeer iedere dag een psalm te zingen. Het is goed voor mijn ademhaling, voor bewust zijn. Psalmen in de kloosters beginnen met een antifoon, de gekozen kern van de psalm; dan de psalmodie, de melodie waarop de poëzie regels gezongen worden.

(psalm van Ida en Marie:techniek, adem, mantra, bewust – zijn)

 

Inayat Khan vertelt een sufi verhaal over een meester die uit de stad terugkeert, totaal verlicht van alle liefde die hij daar gezien heeft. Zijn leerling wil dat ook wel eens proberen, maar komt er al gauw van terug; hij heeft slechts haat en nijd aangetroffen. De sufimeester legt hem uit dat ze hetzelfde hebben gezien, maar dat ze elk in een ander ritme gelopen hebben. Bewust – zijn; aandacht; leeg worden, vervuld raken.

Zo ook zing je deze psalmen.

 

Muziek en Mystiek; woorden en klanken.

Mijn ervaring is, dat mystiek en zingeving overal in doorklinkt. Ook in de popmuziek – een op de zeven nummers is spiritueel van aard (en zeker van geschiedenis). Daar over geef ik elke maand lezingen, en volgend jaar hier: Zin in Pop.

Ter illustratie: een van mijn lievelingsnummers, van Van “The Man” Morrison. Ja ik heb in Belfast zelfs zijn geboortehuis opgezocht en ik heb alle muziek van hem.

Het nummer dat ik u wil laten horen heet “Into the mystic”. Morrison is een mysticus. “Let your soul and body fly / as we sail into the mystic”. Sprankelende gitaar; doorlopende bas; mysterieuze, mystieke tekst - als een mantra.

We zijn geboren voor de wind, al zijn wij jonger dan de zon..  

Men noemt Van Morrison een hedendaagse Rumi, en dat niet zonder reden. As we sail into the mystic..

{youtube}gVAnlke_xUY{/youtube}

Drie weken geleden tijdens de doopdienst luisterden we naar Ernst Jantz, en die zong: “Het leven is een bootje, en je vaart er mee naar zee”. Beeldspraak er voor dat je nu denkt dat je een individu bent, maar dat je later op zult gaan in het Alles, of het Niets. Daar gaan we weer; de waan en de angst van de golven in de zee..

De kruik die zich blind staart op zijn vorm, die het water van de bron gevangen houdt.

Into the mystic zou een bewijs kunnen zijn voor Andries’ stelling dat het de tekst is, die een song religieus maakt: “When I hear the forkhorn blow / I know I’m going home..”. Die zin is een verwijzing naar de sjofar van de Joden, of de bazuinen van de protestanten die denken dat de Messias terug zal komen tijdens het blazen der trompetten. Je kunt ze in het lied van Morrison ook duidelijk horen, en bij hem is het een misthoorn, een calling, een lokroep, of een van de sirenen: het kan ook zijn dat het lied over Odyseus of Ullsses gaat, tenslotte is Morrison een Ier.  Is dit dan: verbale muziek? Het is een vraag die je niet een twee drie beantwoorden kan.   

De misthoorn.. Er is een opname van Billie Holliday met een saxofonist. Ze hoort de sas zijn solo spelen, en merkt op: “This is the gospel truth”. Zoals het leven op aarde begint met klank en trilling, zo zal het volgens de traditie eindigen met de sjofar, of de bazuinen. Alle religies leren dat het begin en het einde geluid is; trilling die beweegt, en bewogen wordt; het Ohm.

We hebben tevoren afgesproken dat Andries de melodische, en ik de ritmische muziek voor mijn rekening neem; Andries beweerde laatst dat popmuziek van ritme uitgaat en klassiek van melodie. Goed, dat verschil wil ik wel aanhouden voor het gemak.

Maar ik vermoed, uit ervaring, dat beide uitgaan van: ademhaling.

En dat waarschijnlijk het kloppen van het hart een even grote rol speelt.

 

We luisteren naar een ander nummer uit de rijke popgeschiedenis – weer over de bazuinen, de sjofar, de misthoorn die volgens de profeet Bob Marley uit Jamaica overal in de lucht hangt: de Geest.

Marley is ook een stamboomhouder van de moderne pop. Je hoort weer de opzwellende bas; het gestage van de melodie, het ritme van de ademhaling. En hij zingt een ervaring, een overtuiging.

 {youtube}a_sQ95HrudU{/youtube}

 

Andries bespreekt en speelt zijn compositie Carillon.  

-------

Na de pauze beginnen met fragment “The Red Violin”; de westerse neiging tot onleding en te beginnen bij het kleinste deel – denken vanuit organisme (holistisch) of mechanisme (materialisme!).

Andries bespreekt Strawinsky, John Cage (deze tekst heb ik niet); bespreken van en kijken naar Silence van John Cage.

 {youtube}pcHnL7aS64Y{/youtube}

 

We eindigen met ons samen gecomponeerde lied: Er Binnen In:

een lied waarin het woord “God” niet voorkomt dan impliciet; geloven wordt meer en meer een ervaring, een menselijke ervaring. Het lied is geïnspireerd door Barnett Newman’s zip-moments; een scheur in het gewone doen, een opening, een rits.

Ik denk ook aan het Bijbelverhaal over de storm op zee – allemaal mensen die roepen dat ze vergaan, dat het verkeerd zal aflopen; paniekvoetbal. Als ze dan naar binnen gaan, in hun ruim, in de ruimte – daar ligt Jezus te slapen, ofwel: het Christusbewustzijn. Wanneer je dat helpt opstaan binnen in, kun je boven de storm staan. En zo zijn we terug in de golven van Hein Stufkens, bij het water, bij de bron.

Muziek en Mystiek: het opheffen van de dualiteit, Oost en West;

de rivier ontmoet de zee, pop klassiek, mijn vader ontmoet mijn moeder, haast de stilte; Andries meets Ivo.

Het oog komt samen in een groene streep, en het geheel is meer, en anders, totaal, onverwoordbaar anders – dan de som van de delen.

{youtube}LNkSAeA3R_s{/youtube}