De Nieuwe Man (uit mijn kunstlezing 2013)

Verlangen naar verzoening

Hoe leg je Barnett Newman uit?

Want: Newman’s werk valt niet onmiddellijk op, omdat het zo kunstig geschilderd is, en evenmin valt zijn kunst in de categorie “mooi”.

Hoe in de vrede leg je uit wat Barnett Newman aan je bestaan kan toevoegen?

Beginnen we met The Wild en dan (At) Onement.

Mensen die mij al langer kennen – en ik “sta” nu alweer twaalf jaar in Velp! – weten dat ik dol ben op een oneliner; een korte zin waarin je een heleboel tegelijk kunt samenvatten, en die makkelijk te onthouden is. Voorbeeldje: Dominee is een contaminatie van “dom” en “nee”, bijeengehouden door de “I” van Ego (ja er zit zelfspot in, maar ook een diepere betekenis). Datgene waarover ik wordt geacht te preken, daar kun je feitelijk niets van weten. God: daar kun je naar verlangen. Ik gebruik liever het woord “Goh” – en daar volgt dan weer zo’n oneliner:

“God” is een dochter van “Goh”.

Oneliners zijn zen-achtige uitspraken. Paradoxen; beelden, waardoor je op het verkeerde been gezet wordt om op het goede terecht te komen. Oneliners, dus.

De kunstenaar die beroemd en berucht was om zijn oneliners staat vandaag op het menu: Barnett Newman. Newman heeft een zevental Onements gemaakt.

De laatste is onlangs verkocht voor het recordbedrag van 44 miljoen dollar.

Is Barnett Newman de ultieme hedendaagse verbeelding van “De nieuwe kleren van de Keizer”? Houdt hij iedereen voor de gek?

Onement 1 lijkt makkelijk, maar blijkt het moeilijkst te interpreteren. Wat je ziet, ben jezelf.

“Onement 1” ontstond in 1948, op zijn 42e verjaardag. Alles wat hij daarvoor ook maar geschilderd heeft, gaf hij onmiddellijk daarna aan de kachel prijs.

Hij ervoer zijn vondst als een soortwedergeboorte, als een spiegel; kwam zichzelf tegen.

Het duurde negen maanden (..) voordat hij begreep wat hem met dit doek overkwam. Het was Paulus’ bekering bij Damascus; een wedergeboorte.

“Onement” is afkorting van het in de Joodse religie zo centrale begrip “Atonement”, verzoening; de “Day of Atonement”, Grote Verzoendag, is het Joodse Nieuwjaar, als alles opnieuw beginnen mag na begrip en erkenning van het mislukte.

Toen Newman (..!) het doek tenslotte zo noemde, had hij dit voor ogen: de weg naar verzoening, naar heil = heelheid, Eenheid. Twee delen die verbonden worden, samenvallen. Een oneliner. Het ultieme verlangen, zo kort en krachtig mogelijk samengevat. “Niets meer aan doen”, moet hij gedacht worden – en hij heeft zelfs het schildertape er op laten zitten. Het doek is onafgewerkt.

Maar laat me proberen iets over Newman te vertellen aan de hand van mijn eigen ervaringen met meditatie en gebed.

Vrijdagavond was ik in Velp bij de kapper, en werd geknipt door Vera. Haar naam betekent oprecht, eerlijk, waarachtig. Ze vertelt me, hoe ze probeert te mediteren, hoe moeilijk haar dat valt, en dat ze het steeds weer opgegeven heeft.

Mediteren is moeilijk. Het lijkt o zo simpel, samen te vallen met je eigen ademhaling en hartslag, maar: probeer het maar eens; een ik-ogenblik, een at-onement.

Al klopt mijn etymologie niet: ik wil ervaren dat het woord “mediteren” samenhangt met het woord “midden”: midden-in-het-moment zijn. En vooral de bewustwording van je eigen ademhaling is daarvoor het meest geschikte instrument.

Het valt iedereen op hoe extreem moeilijk het is om het meest eenvoudige te doen.

Je gedachten hebben de natuurlijke neiging je alle kanten weg te trekken, bij het moment (onement) vandaan.

Ook als je je ademhaling gaat tellen ga je ogenblikkelijk weer oordelen. Bijvoorbeeld als het nog lukt ook (..). Doel van de meditatie is een ik-ogenblik; voorbij tijd en plaats.

Contemplatie; helder bewust-zijn van jezelf, het wonderbaarlijke van dat je bestaat.

Het eenvoudigste blijkt het moeilijkste.

Dat gaat ook op als je probeert stil te staan bij het werk van Newman.

Niet voor niets gaf hij zelf als gebruiksaanwijzing dat je zijn werk van dertig centimeter afstand moet beleven; je krijgt dan een 3D ervaring van de kleuren; en de “zip” gaat werken – zowel als scheiding als verbinding.

Zoals je geboren bent en daarmee afgescheiden van de veilige schoot;

vloek en zegen beide; eenheid en afgescheidenheid tegelijk.

DIE ervaring beschrijft de titel van het werk “Onement”. Eenheid; verzoening; katharsis.

Zoals je met Zen naar een lege muur staart;

zoals je tijdens vipassana via de ademhaling op een hoger plan kunt komen;

zoals tijdens het gebed de mooiste ervaring is het “in-gebed-zijn”.

Daar moet je tijd voor nemen. Of eerder: Je gedachten opgeven; je overgeven.

Wanneer je gaat zitten voor een gigantisch doek als cathedra, overvalt je allereerst de nutteloosheid van de exercitie. Je ziet een gigantisch blauw. Saai, oordeel je.

Je merkt dat de bank niet lekker zit, je irriteert je aan je eigen houding: krom, of stijf.

Je irriteert je aan de andere toeristen, of erger: je gaat je trots voelen op jezelf omdat JIJ tenminste wel de tijd neemt.

Voordat je gaat ademen, her-ademen of dezelfde manier als dat stille doel tegenover je doet, - daar gaat veel kostbare tijd overheen.

Voordat je opgenomen wordt in het doek zelf, zou dat al lukken; dat je ogen stil houden en niet meer rusteloos zoeken naar een houvast; voor je hersens het oordeel opschorten; dan ben je al een heel eind verder.

Onement – het is bijna een ander woord voor “verlichting”.

Het doek houdt je niet voor de gek: eerder is het een spiegel: je holt voor jezelf weg.

Onement. Links de afbeelding zoals ik die in een boek vond, rechts: zoals ik hem gefotografeerd heb.

Wat is het verschil..? Precies. Je denkt dat je iets rechthoekigs gezien hebt, maar je ziet altijd krom – vooral als je er recht voor gaat staan.

Je denkt dat je een lijn ziet, maar kijk je beter – het schilderstape is een heleboel keren overgeschilderd, en bewust niet netjes.

Een “zip” is zo niet alleen maar een scheiding, maar ook een verbinding; en ook een strook licht overal doorheen.

Zoals Leonard Cohen inderdaad zingt:

“There’s a crack in everything – that’s how the light gets in..”.

Newman heeft een zevental Onements gemaakt.

Thema: Beter kijken, beter zien; niet (zo snel) oordelen.

Het is anders. Bewust-zijn: het belangrijkste, wat welke religie dan ook, een mens te bieden heeft. Bewust van je tekort, tekortschieten, je verlangen naar verzoening.